قبل از اختراع وایجاد سکه با وزن صحیح و مقدار معین دادو ستد از راه مبادله انجام میگرفت وبرای پرداخت دستمزد از حیواناتی نظیر گاو گوسفند اسب و شتر و الاغ استفاده میکردند که با پیدایش فلز واهن کم کم جای خود را به سکه های داد که در اشکال گوناگون ضرب میشد نخستین هدف از ایجاد سکه قومیت حاکمیت و استقلال وازادی بوده است سکه عبارت است از یک قطعه فلز به وزن معین که در روی ان علامت رسمی دولت یا حکومتی که عیار و وزن ان را تعهد مینماید منقوش شده است دانشمندان نظر هرودت را در مورد را که مردم رانخستین کسانی میداند که سکه را ضزب کرده است نخستین سکه ها در لیدی که مخلوطی از طلا و نقره که به ان الکتروم میگفتند ضرب شد که بر روی ان شیارهای موازی و پشت سکه چند فرو رفتگی حک شده است که در بعضی مواقع در این فرورفتگی ها نقش حیوانی که شبیه روباه است دیده میشود در دوره کرزوس سکه های معروف کرزوئید ایجاد گردید که میتوان ان را سکه حقیقی دانست که تمام شرایط سکه در ان رعایت شده است ایرانی ها پس از فتوحات پی در پی به وجود و لزوم سکه پی بردند پادشاهان هخامنشی کوروش و کمبوجیه اقدام به ضرب سکه نکردن ولی به حاکمان محلی اجازه دادند که به ضرب سکه خود ادامه دهند داریوش اول اولین کسی بود که به ضرب سکه در ایران اقدام کرد سکه های داریوش اول دو نوع بود اولی طلا به نام دریک و دومی نقره(سیکل) 8/41گرم و دومی 11/21گرم که داریوش برای سهولت در امور داد وستد وزن سکه نقره رابه نصف تعلیق دادکه همان شکل معروف است که 5/6گرم میباشدکه نسبت نقره در ان زمان یک به سیزده بود.یک نمونه رسمی از این اندازه ها ارش شاه است که مانند خط کشی از سنگ اهن سیاه با اندازه 118اینچ است و نام و عنوان داریوش روی ان اصل و اعتبار ان را نشان میدهد. سکه را بوسیله سر سکه ضرب میکردن سرسکه شکل استوانه ای داشت که از اهن و برنز ساخته میشد و در یک طرف شکل مورد نظر را حک میکردن و ان را بر روی سندانی فلزی قرار میدادند بعد از گرم شدن فلز حالت اثر پذیری ان بیشتر میشد بعد سرسکه را که روی ان نقش حک شده بود را بر روی ان میگذاشتن و با چکش به شدت میزدند که تا نقش مورد نظر روی سکه حک گردد .برای اینکه جنس سر سکه از اهن یا برنز بود پس از استفاده زیاد سائیده میشد که این سائیدگی در بعضی از سکه ها مشهود است.سکه های داریوش (دریک)از سکه هاس کرزوس که در لیدی زده می شد سنگین تر بودبه خاطر اینکه حقوق و مالیات ها از سکه نقره پرداخت میشد به همین دلیل دریک را کمتر از ان ضرب میکردند به این دلیل پول و مسکوکات در خزانه های ایران بیشتر از شمش بود فقط پادشاه حق ضزب دریک را داشت همین امر باعث شده دریک های که از ان موقع باقی مانده کم است روی سکه های هخامنشی تاریخ نیست ولی از روی ان میتوان حدس زد مربوط به کدام دوره است داریوش نسبت به عیار و وزن سکه ها بسیار حساس بود اگر متوجه میشد ضراب خانه ای این امر را رعایت نکرده بر خورد شدیدی انجام میداد که نمونه ان اعدام والی مصر و مجازات حاکم باختر بود اگر چه ولات حق ضرب سکه را در مناطق تحت فرمان خود داشتن ولی باید اصل کار و قانون داریوش اطاعت میکردند و نوع سکه را برای انان مشخص کرده بود روی سکه شاه لاغر با ریش در حالت نیم دوان یا نیم خم شده و تاج یا جامه ای بر سر دارد در دست راستش نیزه ای کلفت که نوک ان به سمت پائین است و در دست چپ کمان زهی دارد دریک هخامنشیان در سه نوع است سیمین به نام سیکل یا شگل وزرین به نام دریک یا زریک میباشد
در زمان هخامنشیان طلا و نقره را ذوب میکردند و ان را در کوزه ها می ریختند وقتی کوزه پر می شد ان را انبار میکردند در زمان نیاز کوزه را شکسته و از طلای ان را برش داده و با چکش اقدام به ضرب میکردند .
خراج اصلی سواحل غربی امپراتوری عموما به صورت نقره پرداخت میشد ودفینه ای که از ان تاریخ در نمروداشور پیدا شده که پر از سکه های یونانی همرا با حلقه های نقره ای و گلدانهای دسته دار بودهدفینه های مشابه ی در شرق ناحیه بابل کشف شده است در واقع در اواخر دوره هخامنشی نقره در بابل کم عرضه می شد .
سکه های خشایار شا .در سکه های خشایار شا بزرگی سر و گونه وریش بلند و نوک تیز واضح است وپشت ان یه فرورفتگی مستطیل وجود دارد وزن در یک خشایار شا 8/40گرم و وزن نقره ان 5گرم میباشد.
سکه های اردشیر اول سکه های وی اختلاف کمی با سکه های پدرش خشایار شا دارددر سکه های اردشیر اول تاج شاهکمی بلند تر و ریش ان تا سینه امده است و موهای سر در پشت گردن انبوه میباشد و پشت ان مثل سکه های قبلی دریک میباشد وزن سکه اردشیر هم وزن با سکه های خشایار شا بود
روی سکه های داریوش دوم با ریش مجعد وموهای ترک ترک که پشت گردن به موازات هم ریخته شده است روی سر اوتاج بلند با نوک تیز قرار دارد قیافه وی هم شکسته و پیر است وپشت سکه های ایشان همانند سکه اردشیر سوم میباشد.
سکه های اردشیر دوم در روی سکه نیم رخ اردشیر دوم با تاج کوتاه و موهای جمع شده در پشت گردن میباشد پشت سکه ها هم به شکل مربع و نامنظم دیده میشود
سکه های اردشیر سوم نیم رخ اردشیربا ریش بلند و نوک تیز باموهای پر پشت که گوش ها و گردن به طور کامل پوشانده شده است وپشت سکه هم فرورفتگی نا منظم وجود دارد وسکه های از این پادشاه وجود دارد که دستش را بلند کرده است
سکه های داریوش سوم داریوش علاوه بر دریک سکه دیگری نیز ضرب کرده است که شاه کمانی در دست گرفته و پشت سکه هم بجای فرو رفتگی دو هلال وبرجستگی های موجی شکل یا قسمتی از بدنه کشتی حک گردیده است سکه های داریوش سوم پس از انقراض هخامنشیان هم مدتی مورد استفاده قرار گرفت
سکه های اسکندر
اسکندر(سلوکیان)بعد از انقراض هخامنشیان ضراب خانه های انان به کار خود ادامه میدادند سکه نقره در زمان سلوکیان در بابل ضرب میشد ودر بازار مبادله میگشت که از لحاظ هنری بسیار با ارزش است و برخی نیز بصورت ممتاز است که عموما نقش شاه و خدایان یونانی بر روی ان ضرب شده و پشت ان به خط یونانی نوشته شده است
سکه های اشکانیان کامل ترین مسکوکات موجود است که بطور منظم و ترتیب خاصی ضرب شده است در روی سکه های این دوره مو و لباس و انواع کلاه خود به عنوان تاج مواجه میشوید سکه های اشکانیان به همان سبک و سیاق دوره اسکندر ضرب شده و روی انها با کلمات و زبان یونانی نوشته شده است
مسکوکات این دوره عموما از مس و برنز است که دارای نقوش متنوعی است حکام محلی در دوره هخامنشیان و اسکندر و اشکانیان حکومت مستقلی داشتند و سکه های ان ها بسیار کمیاب و نادر است حکم های محلی (الیمایی-خرسند-وپارسی
در روی سکه عکس پادشاه و در پشت ان خدایان یونانی حک شده است فرمان رواهای ساتراپ ها عبارت است (کیلیکیه – فریگیه و سینوپ)
مانند فینیقیه و قبرس و کاری و لیسی که جالب ترین انها متعلق به صیدا است که عکس ناو جنگی در یک طرف و عکس اردشیر سوم سوار بر گردونه ای در طرف دیگر میباشد
سکه های ساسانی اسناد و مدارک گران بهایی از تاریخ وفرهنگ وهنر و مذهب ایران به شمار میروندسکه های ساسانی از جنس طلا . نقره . برزنزوالیازی از قله و سرب ضزب شده اند سکه های طلا را دینار و سکه های نقره را درهم که وزن ان در حدود چهار گرم میباشدعلاوه بر درهم نیم درهم و یک ششم درهم هم ی وجد داشت که به ان دانگ میگفتند سکه های برنز ساسانی وزن پایداری نداشت وسکه های مسی که بزرگ ان در حدود 16گرم میباشد سکه های بسیار رایج ساسانی سکه های مسین بود که به وفور یافت میشود بر روی سکه ها عکس شاهان پارس و نشانه های شاهی تصویر پرستشگاه و مظاهری از ماه و اهورا مزدا دیده میشودیا تصویر شاه و جانشین او ویا تصویر سه گانه شاهنشاه و جانشین وبانوی بانوان حک شده که نمونه ان در سکه های بهرام دوم نمایان است و بر روی سکه های شاهان پارس تصویر شاه ان سرزمین ودر پشت ان تصویر شاه نمایان است
اصطلاحی است که در مورد سکه های ضرب شد در زمان حکومت ساسانیان بر کوشانیان بکار برده میشود این سکه ها درقسمت شرقی ایران (خراسان )ضرب میشد در زمان بهرام دوم خراسان یکی از ایالات بزرگ بود که توسط یکی از شاهزادگان که ملقب به کوشانشاه بود اداره می شد.
با انقراض سلسله ساسانی سکه های ساسانی تا سال 65هجری ضرب و رواج داشت که در رویشان اغلب عکس خسروپرویز و عکس یزد گرد سوم مزین بود ود روی سکه نام شاه با خط پهلوی (بجر حجاج بن یوسف )که بصورت عربی نوشته شده نوشته میشد پس از کشته شدن یزد گرد سوم یکی از خاندان های ساسانی به نام گاوبارگان که در مازندران حکومت داشتند همان سکه های ساسانی با ابعاد کوچک تر استفاده میشد که به سکه ساسانی طبر ستان معروف هستند و در بعضی از انهابه جای خط کوفی از خط پهلوی استفاده شده است
در سکه های امویان که بصورت درهم است که در یک طرف شهادتین و در طرف دیگرمحل ضرب و تاریخ و در طرف دیگر سوره اخلاص و در حاشیه ایه 33سوره توبه نوشته شده است
سکه های عباسیان بصورت درهم و دینار است که در یک طرف شهادتین و در حاشیه تاریخ ومحل ضرب وایه 3و4سوره الروم ودروجه دیگر محمد رسول الله همراه ایه 33 سوره توبه قرار دارد که شاخص ترین انها متعلق به امام رضا علیه السلام میباشد
سکه های این دوره با توجه به قدرتشان جهت تعویض خلفای عباسی و احترام به مذاهب انها جزئ نمونه ترین میباشد
سامانیان در مرزهای هند در سوی خاور تا مرکز فلات باختر حکومت مستقل داشته اند و دارای 47باب ضرابخانه بودند مسکوکات زرین و سیمین انها همانند سکه های عباسی میباشد
سکه های دوره غزنوی مشخص کننده پشتوانه مالی و گستردگی قلمرو انهاست هر یک از سکه های انها ویزگی های خاص منطقه ای میباشد و عناوینی همچون یمین الدوله امین المله و ولی امیر المومنین و....بکار رفته است سکه های این دوره اغلب از سیم و زر در اندازه های مختلف که شعار لااله الا الله محمد رسول الله (ص)ضرب شده است
سلجوقیان به چندین شاخه کرمان عراق و کردستان روم وجانشینان انها در اتابکان موصل شام و سنجار دیاربکر و اذربایجان و فارس میباشد در سکه های انها نام پادشاه تاریخ و محل ضرب و ماه های سال در ان دیده میشود
شاخص ترین سکه های این دوره متعلق به اخرین سلطان یعنی جلال الدین منکبرتی است سکه های ایلخانیانیاندارای نوشته های به خط ایغوری نسخ و کوفی است و از نظر زیبایی و عیار از بهترین مسکوکات ایرانی حساب میشود
تیموریان از نوادگان چنگیز میباشد که بسیار وحشی تر از مغول ها میباشد اولین سکه این دوره مربوط به تیمور کورکانی و اخرین ان مربوط به حسین بایقرا میباشد جانشینان تیموریان اق قویونلو و قره قویونلو که در اذربایجان ساکن بودند و مسکوکات با ارزشی هم در حفاری ها کشف شده است
دردوره صفویان ایران به ثبات و پیشرفت از نظر سیاسی اجتماعی و فرهنگی رسید سکه های صفوی علاوه برپایتخت در شهرهای دیگر نیز ضرب میشد و مثل شاهان گذشته نبود که نمونه های ان در موزه بانک سپه موجود میباشد
اولین سکه نادر شاه افشار به عنوان ماده تاریخی جلوس سلطنت وی با نوشته (الخیرفی ما وقع)به خط طغری است مسکوکات دوره زندیه نوع خاصی دارد که معمولا نوشته افتاب و ماه زر و سیم از سکه امام به حق صاحب الزمان به همراه کلمه یا کریم –یا علی یا الله با محل ضرابخانه و تاریخ بر پشت و روی ان میباشد
در این دوره مشکلات متعددی وجود دارد که به دو بخش تقسیم گردیده که در اواسط دوران سلطنت ناصرالدین شاه مسکوکات به صورت ماشینی ضرب شد و ضرابخانه های شهر های مختلف از بین رفت بجز ضراب خانه تهران
در دوران پهلوی به تاریخ 27 اسفند 1308خورشیدی ریال به جای قران رسما واحد پول تعین میگردد در موزه بانک سپه از دوران رضا خان و محمد رضا مسکوکات و مدال های متنوعی وجود دارد.
پس از پیروزی انقلاب شکوهمند ایران مسکوکات جدید که به مناسبت های مختلف که نماد و نقش ان تعین میگردد مانند سکه یک ریالی که با نقش گنبد مسجد القصی با نوشته روز جهانی قدس و رمضان مبارک حک شده
از زمان قاجار را میتوان شروع سکه های ماشینی دانست تفاوت سکه های ماشینی و چکشی
سکه ماشینی معمولا در یک ضرابخانه ضرب میشد و شکل سکه هاعیار وزنقطر بصورت یکسان میباشد
سکه های چکشی معمولا در یک شهر ضرب نمیشد با توجه به دستی بودن سکه ها شکل و اندازه عیار و وزن وقطرشان یکسان و یک نواخت نیست ودر سکه ها نامنظم بودن انها از شکل و شمایل ان پیداست
