این اثر متعلق به دوران سوم در 300 متری خاور میدان اصلی مشگین شهر واقع است. این سنگ دارای درازا و پهنای تقریبی 5/5 متر و ارتفاقی در همین حدود است و در کنار رودخانه ای فرعی که از کنار باغ نوروز گدشته و به خیاو چای می ریزد، واقع شده است. کتیبه در 21 سطر کنده شده است و دو علامت خانوادگی در کنار آن نقر شده که دارای اهمیت هستند. نکته ای که در مورد این کتیبه شایان ذکر است این که قبل از کشف آن، هیچ کتیبه ساسانی در آذربایجان پیدا نشده بود.
قلعه ارشق
قلعه تاریخی ارشق هم چون سایر قلعه های قره داغ آذربایجان در 62 کیلومتری شمال باختری مشگین شهر و در سواحل باختری رودخانه پر آب قرار دارد و دریک منطقه بی نظیر (از لحاظ طبیعت) واقع شده است. از نظر تاریخی، ارشق در منطقه ای قرار گرفته که در عهد اشکانیان و ساسانیان مهد تمدن باستان بوده و آثار به دست آمده از دل خاک نشان گر این واقعیت است. آثار عتیقه محدوده ارشق و آن چه از کندوکاو ارشق به دست آمده زینت بخش موزه ها بوده و ما را به یک دوره بی نظیر تاریخی رهنمون می سازد. ارشق را در کتاب های جغرافیایی قدیم جزو تومان مشگین به حساب آورده اند. چنان چه در سابقه تاریخی این مجموعه آمده است « تومان مشگین، در این 7 شهر است، مشگین، خیاو، انار، ارجق(ارشق) و اهرو تکتپه و کلیبر». ارشق از نظر طبیعت منطقه بسیار زیبای مشگین شهر بوده و جالب ترین مراتع بهاره و پاییزه عشایر شاهسون می باشد. دهستان ارشق که «قلعه ارشق» به نام آن معروف شده است از خاور به خاک جمهوری آذربایجان، از باختر به دهستان مشگین خاوری و از شمال به دهستان برزند و اجارود و خروسلو محدود می شود. برای رسیدن به قلعه ارشق باید از میدان مرکزی مشگین شهر به طرف روستای نصیرآباد حرکت کرد و از روستای تنبق که در کنار رود پرآب قره سو بنا شده گذشت. قلعه ارشق روی یک صخره بسیار بلند کوهستانی بنا شده است که دارای برج ها و باروهای متعدد می باشد که در اثر گذشت ایام ویران شده وآن چه باقی مانده تعداد 4 عدد برج نیمه استوانه ای و یک اتاق بزرگ و بقایای دیواره قلعه است. قلعه ارشق از سه طرف به پرتگاه ها عمیق و مخوف کوهستانی مشرف می شود و تنها از یک سمت و بخش خاوری آن می توان به قلعه راه یافت. نوع سنگ های به کار رفته از سنگ های لاشه ای بوده و ملات آن از نوع ساروج آهکی می باشد.
در مورد وجه تسمیه ارشق نیز باید یاد آور شویم در زمان اشکانیان که سرزمینی وسیع از جمله سرزمین آذربایجان را در تصرف داشتنند، به خاطر نبرد با دولت امپراطوری روم برای تسلط بر ارمنستان و ضمیمه آن نواحی به ایران و ایجاد منطقه حایل بین ایران و امپراطوری روم مهم ترین و بزرگ ترین لشکرکشی های تاریخی در آذربایجان انجام گرفته است و به علت نیاز به دفاع در مقابل هجوم دشمنان یا استقرار نیروهای تدافعی و احداث پادگان های نظامی ضرورت چنین ایجاب کرده که در تمام کوهستان های بلند و مهم استراتژیکی قره داغ آذربایجان، قلعه های نظامی احداث و ایجاد گردد. نام قلعه ارشق شاید مشتق از کلمه «ارشک» یا «اشک» که لقب شاهان اشکانی بوده گرفته شده و این قلعه نیز به نام یکی از شاهان آن سلسله بنا شده، و در درازای تاریخ به نام قلعه ارشق معروف گشته است و در حال حاضر آثار به دست آمده در محدوده ارشق این واقعیت را که قلعه ارشق از قلعه های نظامی دوره اشکانیان بوده است نشان می دهد.
قلعه قهقهه در دهستان یافت از دهستان های بخش مرادلو و مابین روستای کنچوبه و مشیران و قریه آغاج چرچلو و در سمت خاور رودخانه دره رود و در فاصله 75 کیلومتری شمال مشکین شهر قرار دارد. قلعه قهقهه در منطقه قره داغ و با ارتفاع تقریبی 2500 متر از سطح دریا، دیوارهای بلند طبیعی و در میان صخره ها واقع شده است. دور تا دور قلعه پرتگاه خطرناک و عمودی شکل طبیعی بوده که گویی به دست بشر صخره ها پیرایش یافته است.وقایع و حوادثی که مورخین در مورد قلعه قهقهه ذکر کرده اند بیشتر مربوط به دوران صفویه است اما این بدان معنی نیست که قلعه در دوره صفویه ساخته شده است. طبق تحقیقات باستان شناسی به عمل آمده استقرار در این قلعه به دوران قبل از اسلام می رسد.راه ورودی این قلعه از ضلع شمالی آن می باشد که به عنوان یک قلعه نظامی مطرح بوده است.در دو طرف دروازه ورودی دو برج قرار دارد. عرض در ورودی 5/2 متر است و از جنس سنگ و آجر با طاق هلالی شکل که هنوز هم پابرجاست. این قلعه را کهندژ (قلعه قدیمی) نیز گفته اند.از دره رود تا بالای قلعه سه کیلومتر است که یک تفنگچی به آسانی می تواند از آن قلعه دفاع و مانع عبور و مرور نیرو شود. این قلعه مکان حادثه ساز و پرماجرای اوایل حکومت صفوی است که همواره نام آن با رعب و وحشت در دهان ها می شده و در گوش ها می پیچیده و زندان سیاسی در دوره صفویه بوده است. مصالح ساختمانی این قلعه شبیه قزقلعه سی (قلعه دختر) یا قافلان کوه از سنگ های رسوبی آجری و کرمی رنگ کاملا تراشیده با ملات آهک و گچ است. در این قلعه پنج استخر در بدنه کوه کنده اند که آب باران در آن ها جمع می شود. درسمت بالا در قله کوه اتاق هایی با پایه های قطور با آجر و سنگ ساخته شده است که مخصوص فرمانده قلعه (کوتوال) بوده است. زندان قلعه اتاقی است در بدنهی کوه که سه دیوار آن پرتگاه و از یک طرف به داخل قلعه راه دارد. در سمت شمال باختری برج هشت ضلعی برای دیده بانی ساخته شده است.سلاطین صفوی، دشمنان مقتدررا در زندان قلعه حبس می کردند. از جمله آن هایی که به امر شاه طهماسب اول در قلعه زندانی شده اند، سام میرزا پسر شاه اسماعیل اول صفوی و برادر شاه طهماسب اول به مدت بیست سال و خان احمد گیلانی، امیرخان ترکمان، فرمانروای آذربایجان و امیرانی از امرای ترک، عرب، کرد و ارمنی بوده اند.
کهنه قلعه:
این قلعه در ورودی مشکین شهردرارتفاع 50 متری خاوری دره باغ نوروز وخیاوچای قرار گرفته و از 3 طرف با شیب تند به رودخانه خیاوچای منتهی می شود. در ضلع شمالی قلعه در داخل خیاوچای (باغ نوروز) سنگ نبشته ای موجود است که بر روی آن تاریخ 347 م. (هفتمین ماه از بیست و هفتمین سال از سلطنت شاپوردوم) نقش بسته است. این کتیبه اولین سنگ نبشته دوران ساسانی کشف شده در آذربایجان است. بنا به نوشته این سنگ نبشته، قلعه کهنه (کهنه قالا) به دستور نرسه هرمز، حکمران محلی منطقه مشکین شهر ساخته شده و شش سال به طول انجامیده و چندین دوره تعمیرات در آن صورت گرفته که آخرین تعمیر این قلعه در دوران زندیه می باشد.به گفته «محمدعلی مخلصی» در کتاب «فهرست بناهای تاریخی آذربایجان» اشیای سفالی و مفرغ به دست آمده از این قلعه در ضلع شمال غربی و پای دیوار قلعه مربوط به دوره های پیش از ساسانیان می باشد. طول ضلع شمالی قلعه 95 متر و ضلع جنوبی آن 115 متر می باشد. قلعه از 4 دیوار خشتی ، گلی و آجری که بر پایه های سنگی استوار شده است که در سه قسمت آن تاسیساتی حجره مانند، طویله و آخورهای متعدد ساخته شده است. در دو قسمت انتهایی قلعه که به دره خیاوچای مشرف است، نشانه هایی از دو برج کهنه با دیوارهای گلی گلداری که یادگار زینت های گم شده است، وجود دارد. از بالای دیوار، همه دره تیررس نگهبانان بوده است. با همه پوسیدگی دیوارها و برج و باروها، هنوز ته مانده ای از امنیت یک پناه گاه را می توان در آن احساس کرد. ارتفاع حصار در داخل بیش از چهار متر و از خارج بیش از هشت متر است. در این قلعه چون از دیرباز در تملک ارتش و سربازخانه دولتی بوده، اجازه هیچ گونه کندکاو و حفاری داده نشده است ولی احتمال می ورد قلعه کهنه در محل همان قلعه باستانی ساسانی بنا شده باشد که در کتیبه خطی دره، از قول نارسه هرمزد به آن اشاره شده است. این بنا سه برج دارد که قطر دیوار آن 1 متر می باشد
قلعه قشلاق زاخور
قلعه قشلاق زاخور، قلعه ای قدیمی و بسیار دیدنی است. این قلعه در قسمت شمالی شهرستان مشگین شهر در بخش مشگین باختری در ارتفاعات کوهستانی بسیار دل انگیز واقع در قشلاق زاخور و کنار رودخانه قره سو قرار گرفته است و برای رسیدن به آن باید از روستاهای پریخان، قورت تپه – قره باغلار و صاحب دیوان عبور کرد تا به آخرین روستای این منطقه یعنی روستای دوست بیگلو رسید. قلعه در قشلاق همین روستا در کنار رودخانه قره سو قرار دارد. قلعه قشلاق زاخور در بین مردم قلعه « قره لر» نیز خوانده می شود، زیرا در کنار آن قشلاق «قره لر» نیز واقع شده است. این قلعه در خاور روستای دوست بیگلو است و فاصله اش تا مشگین شهر حدود 50 کیلومتر است. راه کوهستانی قلعه از روستای دوست بیگلو از میان دره ای بسیار زیبا و پوشیده از بوته ها و درختچه های نیمه جنگلی و تنگ ارس یا سرو کوهی که در محل «پوروق» می گویند و قره تیکان یا خارسیاه و بوته های استپی و علوفه مرتعی و تمشک و نسترن می گذرد. قلعه زاخور بر روی صخره های کوهستانی با پایه های مستحکم ساخته شده و ارتفاع قلعه که از روستای دوست بیگلو بسیار جالب و تماشایی به نظر می رسد، حدود 200 متر است. آثاری از قلعه بر روی صخره های بلند منطقه هنوز هم باقی مانده است. روی یکی از سه برج، سنگ های لاشه ای که با تیشه به اشکال مکعب درآمده برج هایی احداث کرده اند که این سنگ ها در ده ردیف از سنگ های محلی و تیشه ای در بنا به کار رفته اند. ملاط برج ها و باروها کلا از ساروج و مخلوطی از آهک و خاک رس زرد رنگ است. قلعه از طرف خاور و باختر و جنوب مشرف به پرتگاهی مخوف است و تنها از یک راه کوهستانی به فراز قلعه راه وجود دارد. سلطان ساوالان در سمت جنوبی این قلعه کاملا نمایان است. در محوطه قلعه آثار زمین ساختی به صورت دایک و سنگ های خروجی از نوع بازالت و نوعی گرانیت و کنگلومرا و گدازه های فرسایش یافته آتشفشانی به چشم می خورد و قلعه بر روی یکی از گدازه های مخروطی مانند بنا شده است. در بخش جنوبی قلعه که مشرف به پرتگاه است یک غار طولانی به ارتفاع حدود 4 متر وجود دارد و احتمال می رود روزگاری مورد استفاده قرار می گرفته است. داخل غار بسیار تاریک وخوفناک است. در سمت خاوری قلعه تعدادی از برج های فروریخته به تعداد 5 برج به چشم می خورد که سنگ های دیواره آن هنوز در محل باقی مانده است. از این برج ها به عنوان قرار گاه نگهبانی استفاده می شده است. از قراین و شواهد موجود چنین بر می آید که قلعه زاخور قشلاق از آثار دوره اشکانیان بوده است و آثار نظیر این قلعه درخود شهرستان مشگین شهر، مغان و هوراند در سطح گسترده ای وجود دارد که آغجا قلعه، برزند، ارشق و اولتان از این جمله هستند. شکی نیست که مشگین شهر در ادوار قبل از اسلام از نقاط معروف و منطقه تاریخی و نظامی آن روزگار بوده و آثار به دست آمده از حفاری ها که در موزه های تبریز و مراغه نگهداری می شود، دلالت بر صدق این ادعاست. بنابراین قلعه زاخور یا قره لر نیز یکی از استحکامات نظامی دروه اشکانی در منطقه بوده و بعدها نیز از این قلعه در حفاظت منطقه دربرابر تجاوز دشمنان بهره می جستند. به خصوص این که، این قلعه در منطقه ای قرار گرفته که از فراز آن می شود بر همه جهات، حتی نقاط بسیار دور مسلط ش
این بنا که طی شماره 630 به ثبت آثار ملی رسیده است به «قلعه دیو» که اهالی به آن «دیو قالاسی» می گویند، معروف است. این قلعه در شمال خاوری مشگین شهر ما بین روستای قوزلو و کویج و در دامنه کوه سبلان قرار دارد و از مسیر جاده انار – قوزلو می توان آن را بهتر دید. با توجه به موقعیت قلعه و اشراف کامل آن به مناطق اطراف، اهمیت فوق العاده سوق الجیشی آن زیاد بوده است. سفال های نخودی رنگ که از این قلعه به دست آمده، قدمت آن را به قبل از اسلام می رساند. قلعه با سنگ های بزرگ به ابعاد 60 سانتی متر در 2 متر و 10 سانتی متر به شیوه قلعه های اوراتورها بدون ملات ساخته شده و دارای طبقات مختلف بوده که قسمت اعظم آن از بین رفته است.
قلعه نودوز یا نودژ(بلعه داغ)
این قلعه در محلی بین اهر و مشگین شهر و در گردنه ای معروف به نودوز واقع شده است. این قلعه مربوط به دوره ساسانی است و دارای دو برج و یک دیوار مدور می باشد، که دو برج را به یکدیگر متصل می کند و در زیر آن برج دیگری واقع بوده که قسمت هایی از آن خراب شده و از بین رفته است. مصالحی که در این بنا به کار رفته، از سنگ های تراشیده قالبی است که به وسیله ملات ساروج در هم آمیخته است. در دوره اسلامی و احتمالا اوایل اسلام بر فراز قلعه تاسیسات دیگری ساخته شده است که از خشت خام می باشد. وجود باران های مداوم، خشت های گلی را فرسوده و از بین برده است و تنها اثری از آن ها باقی مانده است. قلعه فقط در بخشی که به جاده و گردنه مشرف است، تاسیساتی دارد. طرف دیگر آن دره بسیار عمیق و وحشتناک است که راه به جایی ندارد.
آغجه قلعه
این قلعه که از مصالح سنگ، خشت، ملاط گچ و آهک ساخته شده است، در سینه کش کوه سنگی، حوالی چتین دره و قریه قره تپه مشگین شهر قرار دارد. درازای قلعه از فصل مشترک برج ها با حصار 50 متر و قطر برج ها 5/8 متر است. ارتفاع آن از راه سنگی 5/3 متر و از دیوار خشتی حداکثر دو متر می باشد. در داخل قلعه و در سطح کوه و محل هایی که حفاری شده، سفالینه های منسوب به هزاره اول قبل از میلاد پیدا شده است. علاوه بر قلعه های یاد شده، می توان به قلعه هیر، در جنوب خاوری اردبیل، قیز قلعه سی گرمی، دیو قلعه سی روستای کویج مشگین شهر نیز اشاره کرد.
محوطه قره قلعه گللر محمدحسن
این محوطه در بخش مرکزی و در14 کیلومتری ضلع غربی مشگین شهر واقع شده است. در این محوطه بر روی تخته سنگی بزرگ نقشهایی از بزکوهی، انسان و دیگر جانداران به چشم می خورد ، تعداد آنها کم تر از ده مورد است که دوره حکاکی آنها همگون دیگرمحوطه های مکشوفه در آن دیار است.
کاروانسرای قانلی بولاغ
کاروانسرای قاتلی بولاغ در در گوشه جنوب شرقی روستای مرزی قانلی بولاغ (سرباز وطن) و در بخش ارشق شهرستان مشکین شهر و در 38 درجه و 49 دقیقه و 36 ثانیه عرض شمالی و 48 درجه و 1 دقیقه و 23 ثانیه طول شرقی واقع شده که ارتفاع آن از سطح دریا 1550 متر می باشد. این بنا در دوره آرامش سیاسی عهد صفوی و به احتمال زیاد در زمان شاه عباس، به سبک چهار ایوانی ساخته شده و به کاروانسرای شاه عباسی معروف است. کاروانسرای قانلی بولاغ در ابتدا به عنوان پناهگاهی برای استراحت کاروانیان بوده و تا حدود 80 سال پیش عشایران منطقه از این مکان به صورت دسته جمعی به عنوان خانه مسکونی قشلاقی استفاده می کرده اند. مساحت کل بنا 20247 متر مربع و مساحت حیاط مرکزی آن 640 مرت مربع است و درب وودی از ایوان جنوبی باز می شود. درو تا دور حیاط 24 اتاق رو به حیاط جهت تبادل کالا و استراحت مسافرین طراحی شده و 8 شترخان و بارانداز برای نگهداری شتر ها و کالاها و 4 فضا برای خدمت رسانی و 3 حجره در بین هر دو شتر خان جهت استقرار همراهان و نگهبانان طراحی شده است. این کاروان سرا در زمینی به مساحت 800 متر مربع احداث شده و مصالح به کار رفته در آن از سنگ و آجر است این بنا دارای حیاط و هشت تالار مستطیل شکل بوده که سقف بنا به صورت رومیو گهوارهای پوشش داده شده و درون هر کدام از تالارها نیز دارای قاقچههای متعدد است. این کاروان سرا چند شاخصه مهم دارد که آن را از سایر کاروان سراها و ابینههای تاریخی متمایز میسازد ویژگی اول کاروان سرای قانلی بولاغ، واقع شدن آن در مسیر جادهی ابریشم است و واقع شدن کاروان سرا در نقطهی صفر مرزی جمهوری آذربایجان و ایران دومین شاخصه آن است که محور خوبی برای توسعهی گردشگری است و شیوهی معماری خاص اسلامی به کار رفته در آن از ویژگیهای دیگر است که آن را متمایز ساخته است. کاروان سرای قانلی بولاغ در زمان صفویان از اهمیت زیادی برخوردار بوده و همواره مورد استفادهی تجار و بازرگانان ایرانی که با کشورهای شمالی از جمله روسیه در ارتباط بودند قرار میگرفته است. این کاروان سرا تا عهد قاجار مورد استفاده بود و بعد از آن از رونق افتاده است و این اثر با شماره 1009016 در فهرست ملی آثار کشور به ثبت رسیده است.